O edukacji przyrodniczej najmłodszych, o śmieciach w naturze i o tym, że każdy z nas ma wpływ!

00:00:00: Cześć, dzień dobry. Ja nazywam się Mikołaj Basiński, a to jest podkast ekologiczny "Masz wpływ",

00:00:06: w którym rozmawiamy o naszej relacji z przyrodą i relacji ze śmieciami, które codziennie produkujemy.

00:00:12: Nauczmy się jak ograniczać produkcję odpadów, jak nadawać im drugie życie,

00:00:18: jak je segregować i minimalizować ich wpływ na środowisko naturalne.

00:00:22: W czasie naszych rozmów chcemy przekonywać słuchaczy, że absolutnie każdy z nas ma wpływ

00:00:28: na kondycję naszych miast, naszych ekosystemów i naszej planety.

00:00:33: Podkasty realizowane są w ramach projektu realizowanego przez Wydział Gospodarki Komunalnej Urzędu Miasta Poznania

00:00:40: we współpracy z Estradą Poznańską.

00:00:43: Moim gościem dzisiaj jest Aneta Chmielińska, zakochana w naturze pedagogzka Leśna,

00:00:47: która co tydzień w rodzinnym podkaście "Dziko przygody" odsłania przed małymi i dużymi świat przyrody i astronomii.

00:00:54: Autorka książek "Górskie opowieści", wędrówka "Tropem tajemnic natury" i dzikie opowieści "Szlakiem gawęd o przyrodzie".

00:01:02: Analogowa astronautka, entuzjastka wędrówek długodystansowych i pasjonatka neurobiologii. Witaj Aneto!

00:01:09: Dzień dobry, cześć, miło tutaj być, dzięki za zaproszenie.

00:01:12: Aneta, dzisiaj chciałbym porozmawiać się z tobą na temat tego,

00:01:16: po pierwsze, jak wzbudzać w najmłodszych miłość do natury, jak tę miłość możemy potem przekuć w działanie dla środowiska,

00:01:25: trochę o tym, jak niszczone są nasze lasy przez śmieci, ale i będziemy chcieli, myślę, wspólnie przekonać naszych słuchaczy

00:01:31: do tego, że każdy z nas ma wpływ na dobrostan naszych lasów.

00:01:37: I pierwsze pytanie, Aneto, co tam ostatnio w lesie słychać?

00:01:41: Co tam ostatnio w lesie słychać? Odpowiedź mam dość nieoczekiwaną.

00:01:45: Ja ostatnio w lesie byłam, w momencie kiedy wychodziłam z naziemnej stacji kosmicznej, pod Krakowym,

00:01:51: siedziałam przez tydzień bez światła, tylko ze sztucznym światłem, bez dostępu do świata, tak naprawdę.

00:02:00: I wyszłam w ten las, właśnie przyjechała szefowa naszej misji i powiedziała, że po tym tygodniu zamknięcia w końcu wychodzimy na zewnątrz.

00:02:08: No i że już mi się przygotowali, bo pada deszcz, generalnie zmieniła się pogoda, już mamy zimę w Polsce.

00:02:13: I wyszłam na zewnątrz i ten deszcz, i ta noc, i ta ciemność, i te gwiazdy, to była najwspanialsza rzecz na świecie.

00:02:21: I tak mi się przypomniało, jak strasznie tego potrzebujemy.

00:02:25: Ja oczywiście o tym wiem, bo pracuję w naturze z naturą i o naturze, ale bycie takim odciętym od tej natury i wyjście do niej, wrócenie, nawet w ten deszcz, to była niesamowita sprawa.

00:02:36: Czyli poczułaś bardzo mocno ten kontrast, rozumiem, z tym sztucznym światłem, z tym sztucznym miejscu i nagle ta dzikość, która cię obejmuje i wyszarpuje z tamtąd.

00:02:46: Dokładnie tak. Myślę, że natura to jest nasze środowisko naturalne, tak że powiem.

00:02:52: Tak jest. No właśnie, mówimy o tej naturze. Aneto. Co nam daje las? Nam ludziom.

00:02:58: Dlaczego tak bardzo potrzebujemy jakby to nazwał Richard Luff, autor książki "Ostatnie dziecko lasu", którą zresztą bardzo naszym słuchaczom polecam?

00:03:06: Dlaczego tak bardzo potrzebujemy tej witaminy N?

00:03:08: Mówi się tak powszechnie, prawda? Że natura jest zdrowa, że powinniśmy być na świeżym powietrzu, że to jest dobre, mówili nam tak dziadkowie, ale tak naprawdę co za tym stoi?

00:03:18: A za tym stoją bardzo konkretne badania naukowe, którym powinniśmy się przyjrzeć, bo słuchajcie, w naszym życiu jest coraz więcej technologii.

00:03:26: I tej technologii będzie jeszcze więcej w życiu naszych dzieci.

00:03:29: I ta natura jest trochę odtrudką na tę technologię, na bycie tak dużo czasu przed ekranami.

00:03:35: Zobaczcie, że kiedy spędzamy czas na nauce, w pracy, na czytaniu, na oglądaniu czegoś, ciągle działa nasza skupiona uwaga.

00:03:44: Ciągle nasz mózg się skupia i nie mamy tego momentu, kiedy możemy się odprężyć, kiedy nasza uwaga przeskakuje trochę na inny mentalny tryb.

00:03:54: Na ten tryb, kiedy wpadamy też na pomysły, kiedy jesteśmy kreatywni, a wychodząc w naturę, w taki tryb właśnie wpadamy i to jest niesamowicie wartościowe, żebyśmy my mogli w ten sposób odpoczywać.

00:04:05: Nie wiem, czy słyszałeś o takich badaniach, ale po wyjściu w naturę ludzie są o 50% bardziej kreatywni.

00:04:12: To robi ogromną różnicę i w pracy, i w szkole.

00:04:15: Pomyślcie, jaka byłaby różnica, gdyby dzieciaki na przykład przerabiały matematykę po wróceniu ze spaceru na zewnątrz.

00:04:22: To jest zupełnie inna jakość uczenia się. 50% bardziej skuteczni.

00:04:27: No to jest niesamowite, naprawdę.

00:04:28: No niesamowite. No a już oczywiście też odporność, dzieciaki będąc w szkole.

00:04:34: Zobaczcie, jeżeli słuchacie tego zimą na przykład.

00:04:36: Pomyślcie o tym, o której godz. dzieci wychodzą do szkoły.

00:04:39: Bardzo często jest tak, że jest jeszcze ciemno.

00:04:42: Kiedy wychodzą ze szkoły też jest ciemno.

00:04:44: Kiedy w takim razie ich zegary biologiczne mają się ustawić?

00:04:48: Od tego, czy te zegary biologiczne są ustawione, zależy na przykład to,

00:04:52: jak dzieciaki funkcjonują w ciągu dnia, na ile są spokojne, na ile chce im się spać, na ile chce im się jeść.

00:04:57: Jeżeli w szkole czy w przedszkolu nie wyjdziemy na przykład na zewnątrz,

00:05:01: no to nie ma tego momentu, kiedy ustawimy ten zegar biologiczny.

00:05:04: I tak samo jest dorosłymi.

00:05:06: Nie wiem, czy słyszeliście o tym, ale WUHAO dało takie rozporządzenie.

00:05:10: Rozporządzenie może taką rekomendację o.

00:05:12: Żeby spędzać na zewnątrz co najmniej godzina dziennie.

00:05:15: No i jeżeli mamy taki bardzo zabiegany tydzień.

00:05:18: I to pewnie najlepiej wtedy, kiedy w sieci słońca oczywiście.

00:05:21: Tak, tak, tak.

00:05:22: Jeżeli mamy taki bardzo zabiegany tydzień, to bardzo łatwo tą godzinę zgubić.

00:05:26: A ona niesamowicie wpływa na to, jaką tą odporność mamy.

00:05:30: No i jeżeli jesteście słuchaczami, rodzicami,

00:05:33: no to pomyślcie ile chorób można by uniknąć w szkole.

00:05:37: O ile łatwiej mogłoby Wam też być, nie siedząc na przykład z chorem dzieckiem w domu,

00:05:42: gdyby ten czas był zaopiekowany, zadbany.

00:05:44: Gdyby te dzieciaki, gdybyście wy faktycznie mieli często okazję być w naturze.

00:05:49: Bo ja to ciągle powtarzam, że ekologia jest ważna.

00:05:52: I robienie ekologicznych rzeczy jest bardzo ważne.

00:05:55: Ale tak w ostatecznym rozrachunku,

00:05:57: to ta natura jest bardzo potrzebna nam.

00:06:00: I to nam ona dobrze robi.

00:06:02: Zgadzam się z tym jak najbardziej.

00:06:04: Te badania bardzo ciekawe przytoczyłaś też w wyniki raczej tych badań.

00:06:07: O tej naszej skuteczności poznawczej, która się podnosi po wizycie w naturze.

00:06:12: Ja słyszałem o takich badaniach, że nasza uwaga w lesie uruchamia się ta uwaga taka swobodna.

00:06:17: W sensie jesteśmy z jednej strony bardzo skupieni na tym co wokół,

00:06:22: ale równocześnie rozluźnieni.

00:06:24: W sensie takim, że się nie męczymy, nie męczymy naszej uwagi.

00:06:26: I rzeczywiście to co powiedziałeś jest bardzo ważne dla naszego mózgu,

00:06:30: żeby po prostu sobie poznawczo odpoczął.

00:06:33: A poza tym, tak jak wspomniałeś na początku technologie,

00:06:36: to przecież odcinamy się w lesie będąc np. od niebieskiego światła,

00:06:41: od hałasu, od tych wszystkich bodźców.

00:06:43: Od bodźców właśnie.

00:06:44: Bardzo ważne przecież.

00:06:45: A równocześnie dostarczamy sobie nowych bodźców, np. jakich?

00:06:49: No np. jakich?

00:06:50: Oddziałujemy na inne zmysły na pewno.

00:06:52: Mamy okazję nie tylko słyszeć, ale też wąchać, dotykać.

00:06:56: I dlatego np. dzieci, które często są w naturze,

00:07:00: szybciej przyswajają sobie słownictwo.

00:07:02: Ja prowadziłam takie zajęcia też dla dzieci bardzo małych, takich trzyletnich.

00:07:07: I niejednokrotnie rodzice do mnie wracali, mówili, że

00:07:10: dziecko zaczyna mówić całymi zdaniami.

00:07:12: Bardzo często niektórych pojęć, niektórych słów nie da się nauczyć w klasie.

00:07:16: Trzeba pokazać będąc gdzieś.

00:07:19: Pokazać, że coś jest chropowate, że coś szaleści.

00:07:21: Tak, tak.

00:07:22: W klasie tak tego nie pokażesz.

00:07:24: A inna rzecz jest też taka, że coraz więcej w klasach jest dzieci np. z potrzebami specjalnymi.

00:07:30: I natura jest odpowiedzią na to.

00:07:32: Bo czasem ciężko jest pogodzić wszystkie potrzeby dzieciaków w klasie.

00:07:36: A wychodząc na zewnątrz, każdy w naturze dostaje to, czego najbardziej potrzebuje.

00:07:40: I może się dostymulować w taki sposób, w jaki potrzebuje.

00:07:44: Jeżeli potrzebuje się pochustać, pobiegać, mieć więcej przestrzeni,

00:07:47: to w naturze jest na to przestrzeń i to tak nie przeszkadza innym też.

00:07:51: Jeszcze zapytam, jak jesteśmy w tym miejscu u ciebie,

00:07:54: to dlaczego tak często rodzice boją się o te dzieci?

00:07:58: Jest taki syndrom babyjagi, że po prostu coś im się stanie.

00:08:02: Czy to jest adekwatny lęk, czy nie?

00:08:07: Czy to jest jakieś pierwotne?

00:08:08: Nie wiem, nie wiem o co chodzi z tym.

00:08:09: To jest dobre pytanie.

00:08:10: Czy to jest pierwotne?

00:08:11: Na pewno jest to pierwotne, że się boimy o nasze potomstwo.

00:08:14: To tak.

00:08:16: Trochę jest tak, że pewnie sami mamy wspomnienia ze swojego dzieciństwa

00:08:19: i tam doskonale pamiętamy, co my wyprawialiśmy,

00:08:22: jak nikt na nas nie patrzył, jak byliśmy w naturze gdzieś tam.

00:08:25: Jest tak, że trochę mamy świadomość tych zagrożeń,

00:08:27: trochę boimy się tych kleszczy np.

00:08:30: O, na przykład tak.

00:08:31: Ja wiem też, że nauczyciele tak mają,

00:08:33: że często obawiają się trochę wyjść, bo mają dużą grupę,

00:08:36: wiedzą, że są zanim odpowiedzialni

00:08:38: i jak się im mówi, że tam gdzieś w alternatywnych szkołach

00:08:41: to wychodzimy i się wspinamy razem na drzewa,

00:08:44: to dostają zawał serce, jak mają sobie wyobraźnię,

00:08:46: że teraz mieliby z dwudziestką piątką dzieci wspinać się na drzewa.

00:08:49: Ale słuchajcie, traktujmy dzieciaki też po partnersku

00:08:53: i w momencie, kiedy my się o coś boimy,

00:08:56: to mówmy im, że po prostu kiedy ty tak robisz, to ja się boję

00:08:59: i mów to w tym momencie, kiedy to czujesz,

00:09:01: kiedy czujesz w brzuchu ten strach,

00:09:03: mów o tym głośno, dawaj kontekst

00:09:05: i dzięki temu też uczymy dzieci myślenia po prostu,

00:09:09: żeby właśnie dawać ten kontekst o czego dzieciaki nie mają.

00:09:11: Tak naprawdę do dwudziestego, piątego roku życia

00:09:14: nie mamy w pełni rozwiniętych płatów czołowych,

00:09:17: nie rozumiemy więc do końca całego kontekstu i konsekwencji naszych działań.

00:09:21: To jest rola dorosłego, żeby być tym płatem czołowym dla dzieci.

00:09:25: Więc kiedy dziecko wchodzi gdzieś tam wysoko,

00:09:28: a ja już wiem, że kilkakrotnie wchodziliśmy razem na to drzewo,

00:09:31: pamiętam moment, do którego dziecko wchodziło,

00:09:34: widzę, że go przekracza,

00:09:36: czuję, że może mieć problem z zejściem,

00:09:38: albo widzę gałość, na którą trzeba zwrócić uwagę, mówmy o tym.

00:09:41: To jest w porządku, że my jako dorośli też się czegoś boimy,

00:09:46: że mówimy o tym na głos

00:09:47: i że uczymy w ten sposób dzieci myślenia i w ogóle natura.

00:09:50: Jest świetnym placem zabaw trochę do rozmawiania o tym niebezpieczeństwie,

00:09:55: o rozmawianiu, o ryzyku, o testowaniu, o uczeniu.

00:09:58: O uczeniu myślenia właśnie.

00:10:00: To jest bardzo ciekawe, o czym opowiadasz.

00:10:02: I trochę już jakby odpowiadasz na moje następne pytanie,

00:10:05: ale jednak je zadam,

00:10:07: bo w swoich podcastach mówisz, no właśnie przede wszystkim do najmłodszych, do dzieci.

00:10:11: I skąd taki pomysł, by właśnie dzieciom opowiadać o przyrodzie?

00:10:15: Oczywiście słuchacz uważny, który gdzieś nas tutaj słucha,

00:10:19: to z tych na twoich opowieści już trochę wie, dlaczego warto mówić do dzieci.

00:10:23: Ale skąd u ciebie taki pomysł się pojawił?

00:10:25: Wiesz co, no ja bardzo długo byłam hercerką.

00:10:27: Byłam na takich dzikich studiach,

00:10:29: gdzie człowiek się uczy rozpoznawania głosów,

00:10:31: ptaków, gotowania w dole ziemnym.

00:10:34: Ale tu nie była moja praca.

00:10:36: Pracowałam w marketingu, trochę w dziennikarstwie.

00:10:39: I bardzo doskwierało mi to, że nie robię czegoś,

00:10:42: w czym naprawdę mam wpływ, co jest naprawdę ważne.

00:10:45: I od początku wiedziałam tak naprawdę, że to jest ekologia.

00:10:47: Tylko zastanawiałam się, jak do tej ekologii właśnie podejść,

00:10:50: żeby to miało sens.

00:10:52: No i stwierdziłam, że poszukam po prostu odpowiedzi

00:10:55: i znalazłam takie badania skandynawskie na temat tego,

00:10:58: że kiedy dzieci we wczesnym dzieciństwie mają bliski kontakt z naturą,

00:11:02: to potem jako dorośli o tę naturę dbają.

00:11:04: I stwierdziłam, że to jest kierunek, w którym warto iść.

00:11:07: To jest jednocześnie też kierunek,

00:11:08: w którym bardzo długo trzeba poczekać na efekty.

00:11:10: Bo jeżeli mojego podcastu słuchają naprawdę małe dzieci,

00:11:14: to efekt tego, co zrobiłam, tworząc podcasty,

00:11:17: zobaczę za bardzo długi czas.

00:11:19: Ale myślę, że jest to tego warte.

00:11:21: Więc podkasty dla dzieci, chociaż nie tylko dla dzieci,

00:11:25: bo to są tak naprawdę podcasty rodzinne.

00:11:27: Ja uważam, że brakuje trochę takich treści rodzinnych,

00:11:31: w których odnaleźliby się też rodzice.

00:11:33: Bo mimo wszystko, zastanówmy się, w jaki sposób my te treści konsumujemy.

00:11:38: Jednak zwykle jest to tak, że rodzin słucha tego razem z dzieckiem.

00:11:42: W każdym razie tak, wydaje mi się, że tak powinno być.

00:11:45: Żeby rodzic wiedział, co jest w tym, co dziecko puszcza.

00:11:48: No i to nie może być takie, żeby to było dla rodzica po prostu denerwujące.

00:11:52: A trochę tak jest w wielu treściach dla dzieci.

00:11:55: Po prostu te głosy, te grafiki, te animacje są...

00:11:59: No nie do przeswojenia dla dorosłego człowieka.

00:12:03: Więc ja bardzo staram się, żeby to było ciekawe,

00:12:05: zarówno dla dziecka, jak i dla rodzica.

00:12:07: Bo uważam też, że jest bardzo duża wartość,

00:12:10: w tym kiedy dziecko i rodzic mają wspólną pasję.

00:12:13: I kiedy wspólnie coś odkrywają, wspólnie się czegoś uczą.

00:12:16: To jest bardzo fajne, bo oczywiście znam te podkasty twoje

00:12:20: i też ich słuchałem z synem.

00:12:22: I wiesz, to jest takie...

00:12:24: Dajesz temat, który później może być rozwijany gdzieś w terenie.

00:12:28: Właśnie rodzinnie. I to jest super.

00:12:29: To jest właśnie taka zachęta do tego, co powiedziałeś na początku,

00:12:33: żeby w tej przyrodzie wspólnie być.

00:12:36: Ja zawsze wychodziłem z założenia, że trochę to, o czym powiedziałeś,

00:12:40: żeby dzieci na przykład nie śmieciły w naszych lasach,

00:12:43: czy żeby dbały o naszą przyrodę,

00:12:45: to w przyszłości, o której też wspominałaś,

00:12:48: to najpierw muszą ją jakoś poznać.

00:12:50: I z tego poznania tej przyrody dopiero rodzi się jakaś przyjaźni

00:12:54: lub nawet miłość do natury.

00:12:57: A co za tym idzie? Takie dobre postawy ekologiczne.

00:13:00: I czy Ty się z tym zgadzasz, że najpierw poznanie potem miłość?

00:13:04: Z jednej strony jest tak, że dzieciaki,

00:13:06: tą miłość do natury, do Wszechświata jakoś naturalnie w sobie mają.

00:13:10: Ale żeby ona nie znikła, żeby ją podtrzymać,

00:13:14: to tak, uważam, że warto tą naturę bliżej poznać.

00:13:17: Bo ciężko jest kochać coś, czego nie znamy tak naprawdę.

00:13:21: Kiedy ta natura jest dla nas taką zieloną masą,

00:13:25: z której nic się nie wyróżnia.

00:13:26: Kiedy ona jest taką zieloną masą i my nie wiemy tak naprawdę,

00:13:29: na jakie drzewa patrzymy, na jakie ptaki patrzymy,

00:13:32: nie zauważamy owadów,

00:13:34: no to jak mamy zauważyć na przykład to, że jakiś owad znika?

00:13:37: I dlaczego ma to nas w ogóle obchodzić?

00:13:39: Skoro nie wiedzieliśmy, że on istnieje,

00:13:41: skoro nie rozumieliśmy połączenia jednej części natury z inną.

00:13:45: Albo, że się ten owad pojawia, a nigdy go tutaj nie było

00:13:48: i dlaczego to jest fascynujące?

00:13:50: Tak, tak, tak.

00:13:50: Czy wiesz na przykład, że żółg gnojasz,

00:13:53: kiedy toczy swoją kulkę,

00:13:55: to żeby odnaleźć drogę pośród nocy,

00:13:57: to patrzy na gwiazdy?

00:13:59: No właśnie, to jest super sprawa.

00:14:00: To jest super sprawa.

00:14:02: W ogóle też, Łuki, to jest w ogóle ekstra rzeczny.

00:14:05: No to są też owady, które najczęściej giną w naszych śmieciach,

00:14:07: to przy okazji bowiem, a bardzo szkoda, bo są potrzebne.

00:14:11: I warto je poznać bliżej na pewno.

00:14:14: Ale tak jak powiedziałaś, jak się nie dowiemy,

00:14:17: no to to, co spotykamy, patrząc na tę masę,

00:14:20: nie będzie wzbudzać w nas żadnych emocji.

00:14:22: Tak, no i tak jak wspomniałeś o tych śmieciach w lesie.

00:14:25: Oczywiście, że śmieci oddziałują na las.

00:14:27: Oczywiście, że to ma wpływ na rośliny, na zwierzęta.

00:14:30: Tylko, że te zwierzęte i te rośliny muszą nas najpierw obchodzić,

00:14:33: żeby obchodziły nas te śmieci.

00:14:35: Żeby obchodziło nas np. to, że jeżeli leżą w lesie jakieś sznurki,

00:14:39: to pisklaki mogą się w nie zaplątać.

00:14:42: Albo to, że jeżeli leżą jakieś butelki,

00:14:44: to niejednokrotnie wchodzą do nich owady,

00:14:47: które potem nie mogą z nich wejść.

00:14:49: Więc dopiero mając jakąś wiedzę, jakąś czułość względem tej natury,

00:14:55: to może nas jakoś bardziej obchodzić.

00:14:57: Myślę sobie też, że najmłodsi to są dość tacy wymagający słuchacze.

00:15:02: I wiem o tym np. po moim 6-letnim synu Antku,

00:15:06: który jest bardzo dociekliwy.

00:15:09: I może masz jakąś podpowiedź dla rodziców,

00:15:12: a może też dla osób, które pracują po prostu dziećmi zawodowo,

00:15:16: jak rozmawiać z dziećmi o przyrodzie.

00:15:18: Mam kilka podpowiedzi.

00:15:19: Pierwsza z nich to jest taka, żeby zaczynać od przyrody, która jest tutaj.

00:15:23: Tutaj, teraz, zaraz obok, która jest też bardzo mała

00:15:26: i bardzo bliska.

00:15:27: Czyli nie od lasów tropikalnych.

00:15:28: Nie od lasów tropikalnych.

00:15:30: To znaczy jeżeli czytacie z dziećmi książki na temat lasów tropikalnych,

00:15:34: oglądacie dokumenty przyrodnicze, to jest wspaniałe.

00:15:36: Ale też zobaczcie, że wspaniałe by było,

00:15:38: żeby to dziecko czuło się połączone z tą naturą, którą ma tutaj.

00:15:42: Żeby nie patrzyło tylko na naturę w książce,

00:15:45: w dwuwymiarze na sowe śnieżną,

00:15:48: ale też żeby zachwycał ją nawet trawnik,

00:15:51: który ma przed domem czy przed blokiem,

00:15:53: bo tam naprawdę można by spędzić cały dzień

00:15:55: i znaleźć mnóstwo ciekawych elementów natury.

00:15:58: Więc zaczynać od rzeczy, które są tu, zaraz, obok.

00:16:01: Bo dzięki temu też to dziecko może być zainteresowane naturą

00:16:04: każdego dnia tak naprawdę.

00:16:06: Dziś usłyszałam takie powiedzenie, że życie składa się z pochmurnych poniedziałków.

00:16:11: W sensie stodzienności, z najzwyczajniejszych dni.

00:16:14: I właśnie chodzi o to, żeby być w tej naturze i blisko z naturą

00:16:17: nie tylko raz na jakiś czas,

00:16:18: tylko na co dzień, nawet wracając z pracy, z przedszkola, ze szkoły.

00:16:22: I żeby tą naturę dostrzegać, więc rzeczy bliskie.

00:16:24: To jest jedna rzecz.

00:16:26: Druga, nie obawiajcie się tego, że wy wszystkiego o naturze nie wiecie.

00:16:30: Bo największą zaletą, najlepszą rzeczą w dorosłym jest to,

00:16:35: jak on sam potrafi się zaciekawić

00:16:37: i tą ciekawością dziecko zarazić.

00:16:40: Jak potrafi być tak ciekawy,

00:16:42: że po prostu aż no jego oczy świecą tą ciekawością,

00:16:45: jakby był latarnią morską,

00:16:47: to za tym dzieci idą.

00:16:48: A nie za tym, że ktoś jest niesamowitym ekspertem.

00:16:51: Są tacy i to jest wspaniałe i uczmy się od nich.

00:16:54: Ale naprawdę często wystarczy to,

00:16:56: że wy sami powiecie, nie wiem, co to jest.

00:16:59: Dowiedzmy się.

00:17:00: I w tym będzie też ogromna wartość,

00:17:02: bo to jest bardzo ważne,

00:17:03: żeby dzieciom też pokazywać, jak się dowiadywać różnych rzeczy.

00:17:06: I jeżeli nie wiem, na przykład na jaką roślinę patrzę,

00:17:09: no to zróbmy wspólnie zdjęcie,

00:17:11: wgrajmy ją na stronę wirtualna Atlas Roślin

00:17:13: i sprawdźmy, co to jest.

00:17:15: Czy z jakąkolwiek inną częścią naturę.

00:17:18: To jest zupełnie w porządku,

00:17:19: że wy nie wszystko o tej naturze wiecie.

00:17:21: Słuchajcie, ja robię podcast o naturze,

00:17:23: zrobiłam 160 odcinków

00:17:25: i ja ciągle nie wiem rzeczy.

00:17:27: Całego mnóstwa, bo to jest niedoogarnięcia.

00:17:30: Bo natura jest tak bogata.

00:17:31: No i tak powinno być.

00:17:32: I to jest też bardzo fajne, jak pokazujemy jako dorośli,

00:17:36: że można nie wiedzieć przy okazji.

00:17:38: Tak, oczywiście że tak.

00:17:39: Oczywiście, że tak.

00:17:41: Tak jak mówisz, że dzieci to są wymagające słuchacze.

00:17:44: No zdecydowanie tak.

00:17:45: No ja raz po raz po prostu w podkaście muszę albo przyznawać,

00:17:48: że czegoś nie wiem, że czytam coś po raz pierwszy.

00:17:51: Że o czym zapomniałem, że się pomęliłam.

00:17:54: Czy nie wiem, przeprosić, że nie wspomniałam o kimś,

00:17:56: kto mi podrzucił temat do podcastu.

00:17:58: I robię to wszystko, bo uważam, że właśnie jest w tym bardzo duża wartość.

00:18:02: Nie udowajmy, że wiemy wszystko, bo nie na tym polega dorosłość.

00:18:05: Dorosłość polega na tym, że bierzemy odpowiedzialność za rzeczy.

00:18:08: I potrafimy mówić o różnych rzeczach

00:18:11: i się przyznawać do błędów i do niewiedzy

00:18:13: i w ten sposób inspirować dzieci.

00:18:15: Dokładnie tak.

00:18:16: Mówimy o tym, aneto, że ważne jest by rozbudzać w dzieciach miłości do przyrody,

00:18:21: taką pewną ekologiczną wrażliwość, która może zaowocować

00:18:25: taką bardzo aktywną postawą preśrodowiskową w przyszłości, co też jest ważne.

00:18:29: Zwłaszcza w dobie zmieniającego się klimatu

00:18:32: i tego, w jaką przyszłość te dzieci teraz wchodzą.

00:18:35: Moim zdaniem powinny być po prostu na nią przygotowane,

00:18:38: że może być różnie i mieć tę wrażliwość w sobie gdzieś tam na pierwszym miejscu.

00:18:42: Ale teraz chciałbym trochę obrócić ten temat o 180 stopni

00:18:46: i porozmawiać właśnie o tych zagrożeniach nieco środowiskowych.

00:18:50: Często bywasz w lesie, albo sama, albo z dziećmi,

00:18:53: z racji swojej pasji.

00:18:54: I powiedz, jak postrzegasz problem śmieci w naszych lasach w środowisku?

00:18:59: Jest ich dużo?

00:19:01: Hmm, czy jest ich dużo?

00:19:02: Wiesz, to jest względne.

00:19:05: No, czy jest ich na tyle dużo, że nie da się ich uprzątnąć?

00:19:09: Nie.

00:19:10: Czy jest ich na tyle dużo, że mi to przeszkadza?

00:19:12: Tak?

00:19:13: Czy jest ich na tyle dużo, że mnie wręcz to wkurza?

00:19:16: No tak, zdecydowanie.

00:19:17: I wpływa to na las.

00:19:19: Jakie najczęściej śmieci widujesz?

00:19:20: Myślę, że takie, jak my wszyscy, czyli butelki, niedopałki, kapsle, grus.

00:19:26: Oj tak.

00:19:26: I muszę wam powiedzieć, że dla mnie najgorsze w tych śmieciach jest to,

00:19:31: jak właśnie jestem z dziećmi.

00:19:32: I jest mi po prostu szalenie wstyd za to.

00:19:35: A jak dzieciaki reagują na to?

00:19:36: No, jak to dzieci?

00:19:37: No, dzieci chciałyby to wszystko posprzątać.

00:19:39: Blé, huuuli.

00:19:40: No, nie, właśnie wiesz co, nie.

00:19:42: Te reakcje takie "blej, fuj", to one może się zaczynają,

00:19:46: jak dzieci mają, nie wiem, 10, 11 lat, mniej więcej, może 9.

00:19:51: Ale wcześniej?

00:19:52: Nie, wcześniej dzieci chcą to sprzątać.

00:19:54: I ja mam mnóstwo takich opowieści odsłuchaczy,

00:19:57: że muszą powstrzymywać swoje dzieci przez sprzątaniem butelek po piwie.

00:20:00: Bo one najchętniej chciałyby uratować świat sprzątające butelki.

00:20:02: To ja też muszę Antka powstrzymywać,

00:20:04: bo potem się oblewa tym, co tam zostało i to jest już trudna sprawa.

00:20:07: I ja za każdym razem, kiedy to widzę i jestem z dzieciakami,

00:20:10: no to jest mi wstyd za dorosłych,

00:20:12: bo to przecież nie dzieci przynoszą te rzeczy do lasu.

00:20:15: I trochę trudno się to tłumaczy dzieciom, dlaczego te śmieci tam są.

00:20:20: Ale trzeba to robić.

00:20:22: I myślę, że trzeba też pokazywać swoje emocjonalne reakcje na to.

00:20:25: Jak jeszcze prowadziłam właśnie więcej zajęć dzieciakami,

00:20:28: to miałam takiego instruktora, Szymona Smusak, którego bardzo pozdrawiam,

00:20:31: bo Szymon, kiedy chodził z dziećmi do lasu i widział te śmieci,

00:20:34: po pierwsze zawsze miał ze sobą worek, zawsze.

00:20:36: Super.

00:20:37: A po drugie, on się autentycznie denerwował.

00:20:40: Tak po prostu całą sobą się denerwował, że widzi te śmieci.

00:20:43: Nie jako on instruktor, tylko jako on Szymon Smus.

00:20:47: Człowiek, po prostu.

00:20:48: Człowiek, który wchodzi do tego lasu i on nie chce tu widzieć takich rzeczy.

00:20:51: I on często nawet dzieciom nie mówił, że to jest nieekologiczne, niedobre,

00:20:56: nie dawał żadnego wykładu na ten temat.

00:20:58: Tylko się wkurzał i sprzątał.

00:21:00: I nawet nie mówił dzieciom, żeby sprzątały to z nim, ale one to robiły.

00:21:03: I ja uważam, że to jest bardzo cenna lekcja.

00:21:06: Powinniśmy chyba robić tak częściej.

00:21:08: Być może, tak.

00:21:10: Na pewno nie ukrywać emocji. To bardzo ważne, myślę.

00:21:13: Tak, żeby dzieci też widziały, że my jako dorośli,

00:21:16: po pierwsze jesteśmy też żywimi osobami z emocjami.

00:21:20: A po drugie, że właśnie buntujemy się, nie godzimy się na to, co widzimy.

00:21:26: Dzieci to bardzo szybko mam wrażenie, przechwytują w ogóle.

00:21:29: Po moim synu to na przykład widzę, który autentycznie się wkurza,

00:21:33: jak widzisz, miedzi teraz.

00:21:35: Tak wcześniej jeszcze rozmawiliśmy poza antenu, że tak powiem,

00:21:38: że ja mam wrażenie, że problem jest troszkę taki, że my w pewnym momencie,

00:21:42: jak dorastamy, to wchodzi tutaj nasze ego.

00:21:44: I my sobie myślimy, nie, to nie są moje śmieci.

00:21:47: Dlaczego ja mam to sprzątać? Dzieciaki tego nie mają.

00:21:49: Dzieciaki czują się połączone ze światem i czują, że to jest ich las

00:21:52: i w jakiś sposób ich śmieci.

00:21:54: A my potem dorastamy i stwierdzamy, że to nie do końca jest nasza sprawa.

00:21:59: Ale ja mam też takie przemyślenie.

00:22:01: Trochę też po tej naziemnej stacji kosmicznej.

00:22:03: Jest taka książka Chrisa Hetfielda, kanadyjskiego astronauta,

00:22:07: który mówił o tym, że powinniśmy też być takimi astronautami na Ziemi

00:22:11: i że wspaniałą cechą prawdziwego astronauty to jest to,

00:22:15: że on potrafi wykonywać każde zadania.

00:22:17: Nie tylko takie plus jeden, takie wspaniałe, ambitne,

00:22:22: ale też takie na poziomie zero.

00:22:24: W sensie, jak trzeba poskładać skarpetki

00:22:26: innym członkom załogi na stacji kosmicznej,

00:22:28: to ten wspaniały astronauta to zrobi.

00:22:30: Ja mam takie poczucie, że my w tych lasach

00:22:33: to trochę musimy obieść tymi astronautami,

00:22:35: którzy stwierdzą "no tak, to nie są moje śmieci,

00:22:37: ale to jest mój las i moja ziemia i ja to posprzątam".

00:22:40: I nie obchodzi mnie to, kto tak naprawdę to zostawił.

00:22:43: Bo to nie jest moment na to, żeby się zastanawiać,

00:22:45: czy ja to jest wina i czy ja to jest powinność.

00:22:47: Tylko bądźmy dorośli, pokazujmy, że nam zależy,

00:22:51: nośmy te worki ze sobą i pokazujmy dobry przykład dzieciakom.

00:22:54: I nie chodźmy po tym lesie zawstydzeni właśnie,

00:22:57: tylko rozmawiajmy z dziećmi o tym i sprzątajmy to przy nich.

00:23:01: Z tym astronautom bardzo mi się skojarzyło jeszcze, wiesz, takie podejście,

00:23:04: że warto czasami wejść do lasu,

00:23:07: jak taki astronauta, który ląduje na obcej planecie

00:23:10: z taką samą ciekawością i otwartością.

00:23:12: To jest super w ogóle, co powiedziałeś,

00:23:14: bo rzeczywiście tam domyślam się,

00:23:17: że gdzieś na górze, na orbicie jest to taka dyscyplina

00:23:20: i po prostu wykonywanie najmniejszych, najdrobniejszych zadań

00:23:23: jest, które wszyscy muszą wykonać,

00:23:25: bo inaczej nikt tego po prostu nie zrobi, a to musi być zrobione.

00:23:28: Jest ważne i fajnie, żebyśmy do tego tak też podchodzili w naszych lasach.

00:23:32: No bo też musimy pamiętać o tym, że śmieci, które zostawiamy.

00:23:36: niekoniecznie wyrzucamy, no bo na pewno ani ty, ani ja tego nie robimy na przykład,

00:23:40: ale no widzimy i ominiemy i zostawimy go w no tej ściółce powiedzmy,

00:23:44: no to on stanowi wielkie zagrożenie przecież dla zwierząt.

00:23:48: No tak, no zwierzęta takie rzeczy mogą jeść.

00:23:51: To jest jedna rzecz i mogą się od tego pochorować.

00:23:55: Inna rzecz jest taka, że też z tych śmieci, które zostają w lasach,

00:23:59: mikroplastik przenika do ziemi i do wód gruntowych.

00:24:03: To jest, mikroplastik robi się coraz większym problemem dla nas,

00:24:06: więc z tego względu też powinni się zwracać uwagę.

00:24:08: Mamy też coraz więcej susz i jeżeli jest pożar w lesie,

00:24:12: no to te śmieci dodają do tego, że ten las bardziej dłużej się pali.

00:24:16: Wpływa to też na drzewa, na roślinę, które są,

00:24:18: bo to nie jest tak, że drzewo z korzeniami stoi,

00:24:21: ono jest pojedyncze i w ogóle nie tyka go to, co jest dookoła.

00:24:23: Wiemy już przecież, że drzewa są połączone całą siecią pod spodem ze sobą.

00:24:27: Oczywiście, że śmieci wpływają na ten ekosystem.

00:24:31: Właśnie ja też nie raz mam taki rozmowy na temat tego,

00:24:34: czy my powinniśmy te śmieci zbierać, przecież to jest,

00:24:37: to może nie jest nasz odpowiedzialność,

00:24:39: to powinno robić państwo, lasy państwowe.

00:24:41: Wiedź, lasy państwowe naprawdę dużo pieniędzy wydają na sprzątanie tych śmieci.

00:24:45: To się dzieje.

00:24:47: A mimo wszystko, no ciągle na nowo trzeba te pieniądze wydawać.

00:24:51: To są miliony złotych co roku.

00:24:53: Tak, nawet 20 milionów czytałem średnio rocznie.

00:24:56: Tak, więc to nie jest tak, że to się nie dzieje.

00:24:58: Tylko, że po naszej stronie też musi być to staranie.

00:25:01: Ja naprawdę ciągle to powtarzam,

00:25:03: że ekologiczne działania one są też dobre dla nas.

00:25:06: I w tym sprzątaniu śmieci, bo różne ekologiczne rzeczy można robić.

00:25:09: Sprzątanie śmieci to jest jedna z tych rzeczy.

00:25:11: To jest o tyle dobra akcja czynność, mała ekologiczna rzecz, którą możemy robić,

00:25:16: że ona daje nam bardzo takie wyraźne poczucie sprawstwa.

00:25:19: Że my widzimy, że daje to jakiś efekt,

00:25:22: że jeżeli idziemy do lasu, który jest nasz,

00:25:24: który jest naszym miejscem, najbliższym, przyrodniczem,

00:25:27: zależy nam na tym miejscu, sprzątamy, widzimy od razu efekt.

00:25:31: Możemy zrobić coś więcej, jeżeli mamy ochotę,

00:25:33: jeżeli widzimy, że te śmieci wracają,

00:25:35: zróbmy jakąś akcję na ten temat.

00:25:37: Zastanówmy się właściwie, dlaczego te śmieci tam lądują.

00:25:39: Czy to jest tak, że, nie wiem, może tam powinien być jakiś śmietnik

00:25:43: i to by rozwiązało część problemu.

00:25:45: A może widzimy głównie grus i ludzie na przykład nie wiedzą, gdzie ten grus oddawać.

00:25:50: Ja nigdy nie zakładam, że ludzie mają zaintencję,

00:25:53: tylko, że po prostu czasem potrzebują opieki.

00:25:56: - Rozwiązań systemowych. - Opieki, informacji, rozwiązań.

00:25:59: - Tak. - Jakiegoś czułego spojrzenia na to,

00:26:01: że oni mają z czymś problem i oni czegoś nie wiedzą.

00:26:03: I możemy dostarczyć tą wiedzę.

00:26:05: - To jest w ogóle też ciekawe, o czym powiedziałaś teraz,

00:26:08: bo w jednym ze swoich ostatnich podcastów skierowanych,

00:26:11: tak trochę bardziej do dorosłych,

00:26:13: właśnie mówiłaś o tej metodzie małych kroków,

00:26:16: że każdy z nas może coś zrobić dobrego

00:26:19: i że te najmniejsze gesty się liczą.

00:26:22: Bo myślę, że wiele osób, wiesz, myśli, że,

00:26:25: no co ja taki mały rzuczek mogę zrobić?

00:26:27: Pozbieram kilka tych śmieci i co to da, na przykład?

00:26:31: Albo tam, nie wiem, pójdę nawet do tej jednej grupy przedszkolnej

00:26:35: i opowiem o tych drzewach.

00:26:37: No i potem, wiesz, Minecraft.

00:26:40: Ale no, ma to sens, nie?

00:26:42: - Tak, ma to sens. Chociaż ja musiałam pojechać

00:26:44: aż na wędrówkę po Stanach, żeby się o tego dowiedzieć.

00:26:47: Byłam na takiej wędrówce od granicy Meksyku do Kanady

00:26:50: i wiesz bardzo dużo rozmawiałam na temat ekologii,

00:26:52: wędrując przez te Stany.

00:26:53: Z ludźmi ze Stanu, z ludźmi z Europy i ci Europejczycy,

00:26:56: to oni ciągle zauważali, że w Stanach dużo rzeczy się marnuje

00:26:59: i że nie ma tych właśnie małych, ekologicznych rozwiązań.

00:27:02: I po prostu za każdym razem, kiedy dochodziliśmy do jakiejś cywilizacji,

00:27:06: to napotykaliśmy to, że nie ma na przykład segregacji śmieci.

00:27:09: Ja w trakcie tej wędrówki miałam taką myśl,

00:27:12: to jest rozmowa, którą ja mam z każdym Europejczykiem.

00:27:15: Jak możemy mówić, że te małe rzeczy,

00:27:17: robienie tych małych codziennych rzeczy nie ma znaczenia?

00:27:20: Oczywiście, że ma. Zobaczcie, wszyscy o tym rozmawiamy.

00:27:23: Mamy ten temat w głowie.

00:27:25: To nie jest tak, że myślimy o tym tylko wtedy, kiedy są wybory.

00:27:28: Żeby myśleć o tym, kiedy są wybory,

00:27:30: niby ta duża rzecz, którą mamy robić,

00:27:32: która niby robi tą największą różnicę,

00:27:34: to my w ogóle musimy mieć ten temat w głowie.

00:27:37: Żeby mieć ten temat w głowie,

00:27:38: to musi być tam na codzień, w postaci małych rzeczy.

00:27:41: I to nie jest tak, że opowiadając coś małej grupie,

00:27:44: tam dwudziestu pięciu dzieciakom na temat drzew,

00:27:47: nie ma to znaczenia, że to nie robi różnicy.

00:27:50: Oczywiście, że robi.

00:27:51: To jest dwudziestka piątka dzieciaków,

00:27:53: które kiedyś dorosną i mogą z tym coś zrobić.

00:27:56: Każdy z nas pomyśle, ile osób dookoła nas mamy.

00:27:59: Każdy z nas. Na ile osób mamy wpływ?

00:28:01: Czasem to jest pięć, dziesięć, piętnaście,

00:28:03: dwadzieścia osób, zależy co robimy.

00:28:05: Ale przecież to idzie dalej.

00:28:07: Oczywiście, że to robi znaczenie.

00:28:09: Oczywiście, że to robi różnice.

00:28:11: I warto robić też te małe rzeczy,

00:28:13: właśnie dlatego, żeby w ogóle nauczyć się, jak robić te rzeczy.

00:28:16: Ja mam wrażenie, że to jest trochę nasz problem,

00:28:18: że my jesteśmy aż nadambitni czasem.

00:28:20: Że chcielibyśmy od razu robić wszystko i doskonale.

00:28:24: Ale przecież jakie nawyki się zmienia w ten sposób?

00:28:26: Kiedy zmieniamy swoje własne nawyki,

00:28:28: to nigdy nie dzieje się tak, że obracamy coś o 180 stopni w naszym życiu,

00:28:31: tylko uczymy się po trochu.

00:28:33: I tak samo jest z tymi małymi, ekologicznymi rzeczami.

00:28:36: My musimy najpierw nauczyć się, jak w ogóle się zmieniać.

00:28:39: I może na początku to będzie na przykładzie czegoś,

00:28:41: co nie robi wielkiej różnicy.

00:28:43: Ale nauczymy się na tej podstawie.

00:28:45: Ja w ogóle bardzo, bardzo wierzę w Polaków pod tym kątem,

00:28:50: bo spryt to jest nasza narodowa cecha.

00:28:54: Mam wrażenie.

00:28:55: I ja tego nie mówię z przekąsem.

00:28:57: Ja naprawdę uważam, że to jest bardzo użyteczne.

00:28:59: I my tylko musimy ten nasz spryt w dobrą stronę skierować.

00:29:02: I ta ekologia, ona mogłaby być czymś takim.

00:29:05: My wiemy, jak robić rzeczy,

00:29:07: tak żeby było właśnie sprytnie, łatwo, użytecznie.

00:29:11: I świat tego potrzebuje. Naprawdę.

00:29:13: Czyli jest potencjał w narodzie.

00:29:15: Jest, jest, jest, jest.

00:29:17: Ja myślę też, że jest trochę pandemia nam to pokazała,

00:29:20: że my generalnie jako takie społeczeństwo w Polsce, światowe również,

00:29:26: jesteśmy w stanie się organizować.

00:29:29: Trzeba się zamknąć, trzeba zamknąć sklepy,

00:29:31: nie wychodzić z domów i nosić maseczki.

00:29:33: I nagle, no okej, jedni trochę mniej, druży trochę bardziej,

00:29:37: ale jednak wszyscy to robią i się nagle zmienia cały świat.

00:29:40: Więc jakby, wiesz, my to generalnie jako ludzkość mam wrażenie umiemy robić.

00:29:45: Umiemy się tak, wiesz, motywować i podejmować różne takie ważne kroki,

00:29:51: również jeżeli chodzi o zmianę świata i w kontekście zmian klimatu,

00:29:55: czy właśnie ochrony przyrody.

00:29:57: Tylko być może brakuje takich wiedzy i realnych bodźców, nie?

00:30:01: I trochę, może przedostania się tej wiedzy właśnie.

00:30:05: Ja to zauważam na przykład przy śmieciach w lesie,

00:30:08: nie eksprzątam, że brakuje tego tematu w takim mainstreamie po prostu, nie?

00:30:14: Że gdzieś brakuje nam dorosłym, bo dzieci tak jak powiedziałeś,

00:30:19: dużo rozumieją, nie trzeba im nawet wiele pokazywać,

00:30:22: ale nam dorosłym brakuje tego tematu w stanie wyciągnięte i pokazane w wiadomościach,

00:30:27: że to jest poważna sprawa, nie? I trzeba się tym zająć.

00:30:29: To jest ciekawe, że tak mówisz. Czy ja się z tym zgadzam?

00:30:32: Ja mam wrażenie, że wiedzę to my mamy, że ta wiedza ona jest,

00:30:37: ale jest jakiś powód, dla którego nie stosujemy tej wiedzy.

00:30:40: To będzie trochę obok ekologii, ale hmm.

00:30:43: Być co opowiadałam ci poza anteną, właśnie że po tym podkaście na temat małych ekologicznych rzeczy,

00:30:49: pierwszy raz zalała mnie taka fala "hejtu" w internecie.

00:30:52: Co myślałam, że się nigdy nie wydarzy, bo jednak tworzę rzeczy na temat przyrody

00:30:56: i zakochowania dzieci w przyrodzie.

00:30:58: Ale to mnie dużo nauczyło, bo to mi pokazało,

00:31:01: że ekologia jest w jakiś sposób kontrowersyjnym tematem.

00:31:04: I ona jest kontrowersyjna dlatego, że tak myślę sobie,

00:31:08: że to jest jeszcze jedna rzecz do ogarnięcia w ciągu naszego dnia, w ramach naszej codzienności.

00:31:13: I kiedy ktoś ci mówi, że jest jeszcze coś, co musisz ogarnąć,

00:31:17: a ty już masz tak pełno, jest ci trudno, frustrująco,

00:31:21: no to ty nie do końca chcesz tego słuchać, bo już masz inne rzeczy.

00:31:25: Więc to, co mi się wydaje, żeby nam się przydało szczerze mówiąc, to jest ojku.

00:31:32: Trochę czułości i zrozumienia dla drugiego człowieka.

00:31:34: W sensie ta czułość i to zrozumienie, które my chcemy mieć dla natury,

00:31:37: miejmy też dla innych ludzi.

00:31:39: I może nie mówmy trochę tak, ekskatedra, co ludzie powinni robić na temat ekologii,

00:31:46: tylko właśnie pokazujmy im te proste kroki, te małe kroki,

00:31:50: ze zrozumieniem, że ja wiem, że ty masz dużo.

00:31:53: I ja wiem, że możesz w nie wiedzieć niektórych rzeczy. To jest okej.

00:31:55: To jest okej, że nie wiesz, ja ci podpowiem.

00:31:57: I zrób na tyle, na ile możesz.

00:31:59: Wydaje mi się, że takie podejście jest nam potrzebne, że jest dużo ekspertów,

00:32:03: którzy mówią, co powinniśmy robić,

00:32:05: tylko brakuje nam tych ludzi, którzy by nie byli ekspertami,

00:32:08: tylko właśnie pokazali...

00:32:09: Zeszli do tych ludzi, nie?

00:32:10: Zeszli do tych ludzi, bo i nie stali naprzeciwko nich i mówili, co mają robić,

00:32:15: tylko stali z nimi.

00:32:16: I wspólnie z nimi się zastanawiali.

00:32:18: I sami też to robili?

00:32:19: I sami też to robili, żeby spotkać ludzi w miejscu, gdzie oni są

00:32:23: i pomóc im z tego miejsca gdzieś tam ruszyć.

00:32:25: Każdy krok do przodu z tego miejsca będzie dobry.

00:32:28: Więc mi się wydaje, że to jest bardziej potrzebne.

00:32:30: Właśnie ta czułość, te małe kroki, to zrozumienie dla drugiego człowieka

00:32:34: tak mi się wydaje.

00:32:35: I może też, wiesz, oprócz tego, że...

00:32:38: Bo powiedziałaś, że wiemy.

00:32:39: Zgadza się z tym, że generalnie gdzieś ta taka ogólna świadomość jest,

00:32:43: ale właśnie przekładanie, po pierwsze ta wrażliwość i otwartość,

00:32:46: to w ogóle super ważne, co powiedziałaś.

00:32:48: I zgadzam się z tym, żebyśmy byli blisko ludzi

00:32:50: i żebyśmy trochę tak ich, wiesz, tak jak powiedziałaś, stanęli w jednym szeregu

00:32:56: i powiedzieli, słuchaj, wiem, że masz ciężko i ja też mam ciężko,

00:32:59: ale spróbujmy po prostu.

00:33:01: To jest jedna rzecz, a druga, żeby tę wiedzę, często naukową wiedzę,

00:33:05: taką mało dostępną często, czy przystępną,

00:33:09: jeżeli czytamy jakieś artykuły naukowe chociażby,

00:33:12: sprowadzać do takiego języka przy kawie.

00:33:16: I takiego tłumaczenia, żeby nie budować tej wielkiej przepaści

00:33:20: między tymi specjalistami, naukowcami,

00:33:22: a takim przeciętnym kowalskim, który może coś z tego też wyciągnąć.

00:33:26: Takich ludzi, którzy tłumaczą tę wiedzę,

00:33:29: jest prowadzają do takiego języka kawowego,

00:33:31: też może brakuje i dobrze się pojawiają.

00:33:34: Na przykład właśnie twoja działalność chociażby,

00:33:36: która właśnie tak bardzo miło, ciepło przedstawia nam tę wiedzę

00:33:40: przyrodniczą i zachęca do tego, żeby wyjść w teren.

00:33:43: -Tęż mi się wydaje, że to jest potrzebne.

00:33:45: Trochę rozumiem, z czego wynika to, że tego nie ma.

00:33:48: No bo kiedy jesteś ekspertem,

00:33:50: to czasem może to się wydawać impraszczaniem,

00:33:54: że mówi się takim prostym językiem,

00:33:56: że jednak mądrzej, bardziej specjalistycznie brzmi się,

00:33:59: kiedy używa się tych wszystkich pojęć.

00:34:01: No ale tak naprawdę co tutaj jest celem?

00:34:03: Czy celem jest nasze ego?

00:34:05: Czy celem jest to, żeby faktycznie coś zmienić?

00:34:07: Więc ja oczywiście, że mogłabym swoje podcaste

00:34:10: pisać bardziej naukowym językiem,

00:34:11: no ale to nie po to jest.

00:34:12: No i jeszcze, a propos tego wychodzenia do ludzi,

00:34:15: chciałam powiedzieć, a propos tych śmieci też,

00:34:17: bo ty się tym zajmujesz na co dzień.

00:34:18: Ja zakładam, że to nigdy nie wynika ze złych intencji ludzi.

00:34:21: Że to nie jest tak, że ktoś wyrzuca tych śmieci...

00:34:24: -Tak, bo chce, nie?

00:34:25: -Tylko dlatego, że...

00:34:26: -A co tu dzisiaj wyrzucić?

00:34:27: -Tak, tylko albo chodzi o po prostu, o użyteczność,

00:34:31: o to, że jest tutaj jakiś problem,

00:34:33: nie wiem, czy nie ma tych śmiechników,

00:34:35: może nie ma gdzie tego wyrzucić,

00:34:37: a z grusem na przykład,

00:34:38: ludzie często albo nie wiedzą, gdzie to wyrzucić,

00:34:41: to jest jakiś problem,

00:34:42: albo muszą za to dodatkowo zapłacić.

00:34:44: -Tak, więc ja się z tym zgadzam,

00:34:45: że często jest to problem po prostu, wiesz,

00:34:47: jest to taki systemowy.

00:34:48: No, ja też uważam, że to nie jest tak,

00:34:49: że chodzimy, jak te czarne charaktery,

00:34:51: takie poleście i tematów, wza zepuśka specjalnym.

00:34:53: -No, ale kiedy mówimy systemowy,

00:34:55: ja bym jeszcze chciała powiedzieć,

00:34:56: żeby nie poprzestawać na tym,

00:34:58: że to jest system z tym, nie da się nic zrobić.

00:35:00: To tak właśnie Amerykanie często mówi

00:35:02: na trasie, jak rozmawialiśmy o ekologii.

00:35:03: O i wiesz, bo to polityka tutaj,

00:35:05: nie da się nic zrobić.

00:35:06: Ale pamiętajcie, że każdy z was ma wpływ

00:35:09: i wiecie, czasem na system można wpłynąć w ten sposób,

00:35:12: że do kogoś napiszecie,

00:35:14: zadzwonicie, zapytacie, dowiecie się.

00:35:16: -Albo przekonacie 10 czy 200 innych osób,

00:35:19: które nagle staną się, wiesz, takim kapitałem społecznym,

00:35:22: który dokona presji, wyboru jakiegoś, nie?

00:35:25: -Tak, tak, tak.

00:35:26: To nie jest tak, że system jest nie do zmiany.

00:35:28: Tylko musimy robić te codzienne małe rzeczy.

00:35:31: -Kropla drąży skałę.

00:35:32: -Kropla drąży skałę,

00:35:33: czuć, że mamy jakiś wpływ

00:35:35: i mieć też odwagę potem robić coś więcej.

00:35:38: -A czy zauważasz może taki trend,

00:35:40: jakiś niepokojący może trochę i zupełnie przeciwny

00:35:42: do tego, co robisz,

00:35:44: że te śmieci w naturze nas zniechęcają do przebywania w niej,

00:35:48: czy raczej jakoś tego nie widzisz, jak to wygląda?

00:35:52: -Nie wiem, czy nazwałabym to trendem.

00:35:54: To by było mało naukowe, gdybym tak powiedziała,

00:35:57: bo nie mam dostatecznej ilości danych,

00:35:59: żeby nazwać to trendem.

00:36:00: -Tak, jest, gruba zbyt mała jasna.

00:36:02: -Ale coś w tym jest.

00:36:04: Szczególnie jeżeli mieszkamy w miastach

00:36:06: i mamy gdzieś tam swój okoliczny, miejski las

00:36:09: i już postanowimy, no dobrze, to chcemy wychodzić w tą naturę

00:36:12: i nasze pierwsze zetknięcie się z tą naturą jest takie,

00:36:15: że jesteśmy na obrzeżach tego lasu,

00:36:17: czyli w miejscu, gdzie tych śmieci zwykle jest najwięcej,

00:36:19: no to faktycznie może to zniechęcać do wychodzenia w naturę.

00:36:22: Chociaż wiecie, my tak rozmawiamy cały czas o lasach,

00:36:24: ale oczywiście wychodzenie w naturę to nie tylko lasy, prawda?

00:36:26: -Ja znam pewnie.

00:36:27: -Bo a propos tych problemów środowiskowych,

00:36:29: no przede wszystkim powinniśmy dbać o bioróżnorodność,

00:36:32: czyli nie tylko lasy, ale na przykład też bagna, łąki,

00:36:35: to oczywiście też absolutnie warto tam chodzić, wychodzić.

00:36:38: -Nawet miejski park może być bioróżnorodny, jak się postaramy.

00:36:41: No więc, czy jest taki trend, no jak mówię,

00:36:44: zamoła próba, ale myślę, że wysłuchacze, no,

00:36:47: najlepiej wiecie, jak to jest u was w waszej okolicy.

00:36:50: Czy was to zniechęca czy nie.

00:36:52: Ja mieszkam w Warszawie i prowadziłam zajęcia w warszawskich lasach dla dzieciaków,

00:36:56: no i wiem, że był z tym faktycznie problem.

00:36:58: I ja przed zajęciami, no co, przed zajęciami chodziłam

00:37:01: i sprzątałam te lasy, no.

00:37:02: -Przygotowywałaś teren?

00:37:03: -Przygotowywałam trochę teren, chociaż to brzmi absurdalnie.

00:37:06: -No tak.

00:37:07: -Brzmi absurdalnie, żebym tak robiła.

00:37:09: No i nieraz miałam rozmowy z dziećmi na temat.

00:37:11: -Brzmi absurdalnie nie brzmi, że ty to robisz,

00:37:13: ale bardziej, że trzeba to zrobić, nie?

00:37:15: -No nie.

00:37:16: -No więc, no, to rzeczywiście, wiesz, ja czasami się z tym,

00:37:19: kiedy mierzę się ze swoimi emocjami,

00:37:21: to po prostu czasem mam tak, że zastanawiam się, nie?

00:37:24: Mam ma taką ochotę na taki czysty kontakt z przyrodą.

00:37:27: Nie chce mi się, wiesz, ani nagrywać żadnych filmów,

00:37:30: zdjęć robić, po prostu chcę iść na przykład na grzyby, whatever, nie?

00:37:33: I sobie myślę, że mam ochotę pójść właśnie w takie miejsce,

00:37:36: które jest takie sielankowo czyste,

00:37:38: że gdzieś tam jednak to determinuję mój wybór, gdzie pojadę.

00:37:42: I równocześnie to, jak się będę tam czuł.

00:37:44: Więc coś w tym na pewno jest

00:37:46: i myślę sobie, że te nasze działania osób w ogóle,

00:37:50: które sprzątają lasek, czy jakby myśli o tym,

00:37:53: są ważne również z tego powodu,

00:37:55: żeby, no i jakby je odkurzać, to ich piękno, nie?

00:38:00: Trochę.

00:38:01: Żeby nie niszczyć tego procesu,

00:38:02: tak jak o tym rozmawialiśmy,

00:38:04: poznawania tej przyrody i zakochowania się w niej.

00:38:07: Chociaż tak, jak teraz mówisz o tym, o tych śmieciach,

00:38:09: ja mam taką myśl absurdalną,

00:38:11: ale może jest tak, że my trochę przekroczyliśmy jakąś masę krytyczną

00:38:15: w trakcie pandemii,

00:38:16: że zrobiło się nas naprawdę dużo w tych lasach.

00:38:19: I powinniśmy zrobić to, co robią też inne kraje.

00:38:22: Na przykład w Stanach jest taka polityka "Leave No Trace"

00:38:25: na szlakach, którymi chodzi bardzo dużo osób w naturze.

00:38:28: Tam jest nie do pomyślenia to, żeby coś na tym szlaku zostawić po sobie.

00:38:32: Nawet nie śmieci, ale w ogóle ślad po tym, że się było.

00:38:34: I możemy, jesteśmy w tym momencie,

00:38:36: kiedy my powinniśmy o tym więcej porozmawiać,

00:38:38: że jest na tyle dużo nas w tych lasach

00:38:41: i to jest świetne, że musimy zwracać na to większą uwagę.

00:38:44: A ten leśny Sarbo Arviv, już tak powiem, nie?

00:38:46: Tak, tak, tak.

00:38:47: Trochę jest tak, że w naszym kraju ciągle te zasady LNT są

00:38:51: głównie wśród burz kraftowców i survivalowców,

00:38:53: a tak szerzej nie są znane, nie?

00:38:55: I one brzmią trochę tak ekstremalnie.

00:38:57: LNT czyli to "Leave No Trace", tłumacząc, czyli nie zostawiaj śladu.

00:39:00: No, wiecie, to, że na przykład widzimy to trochę absurdalne,

00:39:03: ale powiem, to, że widzimy gdzieś tam papiżaki pomiędzy drzewami,

00:39:07: no to nie w każdym kraju taki jest, wiecie?

00:39:09: Pomyślcie o tym, jak wspaniale iść takim szlakiem,

00:39:12: gdzie tego w ogóle nie widać, a śmieci zabiera się za sobą.

00:39:14: Może nie jesteśmy jeszcze w takim miejscu

00:39:17: i właśnie spotkajmy się w miejscu, w którym jesteśmy.

00:39:19: Może nie jesteśmy jeszcze taką Japonią,

00:39:21: gdzie tam wszystko się chowa do plecaka,

00:39:23: żadnych śmieci się nie wyrzuca gdzieś tam na mieście czy w naturze.

00:39:25: I wszyscy się kąpią w lesie?

00:39:26: I wszyscy się kąpią w lesie.

00:39:28: Może jeszcze nie jesteśmy w tym miejscu?

00:39:30: Ok. Jeżeli potrzebujemy miejmy te śmietniki w lasach,

00:39:33: ale może jesteśmy już trochę bardziej grupawina,

00:39:36: żeby porozmawiać o tym nie zostawianiu śladów po sobie w lesie?

00:39:39: Na pewno warto próbować, bo myślę, że coraz więcej jest osób,

00:39:42: które albo są świadome, albo chcą być świadome,

00:39:45: chcą zmiany, bo też widzą to, co się dzieje.

00:39:48: Więc myślę, że to jest dobry punkt.

00:39:50: Teraz jesteśmy w dobrym czasie właśnie inicjowania takich działań.

00:39:54: Także zachęcamy.

00:39:55: Jeżeli ktoś z naszych słuchaczy się zastanawia, czy zacząć, to tak.

00:40:00: Edukujmy, mówmy, rozmawiajmy o tym również w domach,

00:40:03: co się dzieje wokół nas.

00:40:05: I mam wrażenie, że to też jest ważne.

00:40:08: Powiedz, czy się z tym zgadzasz,

00:40:10: żeby w naszych rodzinach też rozmawiać o przyrodzie,

00:40:13: wyciągać ich na, proponować takie aktywności.

00:40:16: To my możemy być tym inicjatorem niedzielnego spaceru,

00:40:20: na pobliskim parku, czy coś takiego,

00:40:22: zamiast tej familiady czy czegoś.

00:40:24: Oczywiście, że tak. Ja bardzo tego zachęcam,

00:40:26: też dlatego, że to jest w ogóle inna jakość spędzania czasu z rodziną.

00:40:30: Wychodzenie razem w naturę i spędzanie w ten sposób dnia.

00:40:33: I zobaczycie, że wasz dzień dzięki temu jest o wiele dłuższy.

00:40:36: I weekend jest o wiele dłuższy.

00:40:37: Więc jak najbardziej do tego zachęcam

00:40:39: i zachęcam, żeby wciągać w to też inne rodzinę.

00:40:42: Jeżeli macie przyjaciół, którzy też mają rodzinę, mają dzieci,

00:40:45: wychodźcie wspólnie, jeździjcie wspólnie na takie wyprawy w naturę.

00:40:49: To jest też wspaniała wartość.

00:40:52: Są takie pomysły w szkołach, które na pewno każdy z nas pamięta.

00:40:57: I tutaj już wracamy trochę do najmłodszych na koniec naszej rozmowy znowu.

00:41:01: Na przykład organizowanie dni ziemi, czy tam sprzątania ziemi.

00:41:07: I wszystkie klasy wychodzą i sprzątają.

00:41:09: Tylko ja pamiętam z mojej szkoły.

00:41:11: I tak jak rozmawiałem ze znajomymi,

00:41:13: to też mają podobne doświadczenia,

00:41:16: że takie dni ziemi, czy dni sprzątania naszej planety

00:41:20: są ok, te dzieci wychodzą,

00:41:24: ale tak naprawdę cieszą się, że nie ma matematyki,

00:41:27: czy jakiegoś innego trudnego przedmiotu,

00:41:29: którego nie lubią w tym czasie.

00:41:31: I jakby nic nie zostaje.

00:41:33: Podniosą te kilka tych papierków,

00:41:35: ale mi często brakuje w szkołach chociażby

00:41:37: takiej instytucjonalnej pomocy,

00:41:40: w tym, o czym mówimy teraz, żeby dzień ziemi.

00:41:43: Ok, posprzątajmy, ale zróbmy z tego coś więcej.

00:41:46: Opowiedzmy trochę o tej przyrodzie, przy okazji.

00:41:49: Dlaczego te śmieci szkodzą?

00:41:51: Mamy biologię, przyrodę, środowisko itd.

00:41:54: zależności od etapu nauki.

00:41:56: Ok, nauczmy o tym pantofelku już przysłowiowym czy czymś,

00:41:59: ale też nauczmy trochę tej ekologii,

00:42:02: której chyba trochę brakuje dzisiaj w szkołach.

00:42:04: Tak jak mówiłam wcześniej, jestem daleko od tego,

00:42:06: żeby bardzo jakoś tam połczać powiedzmy.

00:42:08: Jasne.

00:42:09: Więc powiem tak, dobrze, że te szkoły to robią,

00:42:12: chociaż w ten sposób.

00:42:13: Więc to jest jakiś dobry pierwszy krok.

00:42:15: Wspaniale byłoby, gdyby ta ekologia, przyroda,

00:42:18: była na co dzień też w klasach.

00:42:20: Gdybyśmy na co dzień np. zwracali uwagę na to,

00:42:22: czy w klasie segregujemy rzeczy.

00:42:24: O, np. ja stąp.

00:42:25: Gdybyśmy zwracali uwagę na to,

00:42:27: jak wykorzystujemy materiały w klasie.

00:42:29: Bo ta ekologia to jest też po prostu pewne nastawienie.

00:42:32: I jeżeli robimy prace plastyczne,

00:42:34: może możemy wykorzystać drugą stronę kartki,

00:42:36: np. w taki najłatwiejszy sposób.

00:42:38: Albo ścinki do czegoś.

00:42:39: Albo ścinki i mówić dzieciom o tym,

00:42:41: dlaczego robimy to w ten sposób.

00:42:43: Może, jeżeli robimy dużo prac plastycznych,

00:42:46: żeby musimy kupować rzeczy,

00:42:48: co też jest problemem dla szkoły,

00:42:50: czy finansowym dla dzieciaków i dla rodzin,

00:42:52: tylko może, możemy pewne rzeczy do prac plastycznych,

00:42:55: zbierać od rodziców.

00:42:56: Przecież wystarczyłoby,

00:42:58: żeby jak rodzice odprowadzają dzieci do szkoły,

00:43:00: to stało jakieś miejsce, jakieś pudełko,

00:43:02: gdzie się zbiera te rzeczy.

00:43:03: Żeby to wykorzystywać,

00:43:04: żeby pokazywać po prostu dzieciom tą postawę.

00:43:07: Że wykorzystujemy na tyle, na ile możemy wszystko.

00:43:10: I kilka razy.

00:43:12: Żeby to było też częścią naszej codzienności.

00:43:14: Żeby z dziećmi się zastanowić, na przykład,

00:43:16: czy są jakieś rzeczy w szkole, w klasie,

00:43:18: które używamy raz.

00:43:20: Jakieś jednorazowe rzeczy.

00:43:21: Czy możemy to jakoś zamienić?

00:43:23: Czasem to wcale nie jest takie trudne.

00:43:25: Tylko po prostu trzeba przeprowadzić na ten temat rozmowę.

00:43:28: To byłaby w ogóle świetna rozmowa na godzinę wychowawczą.

00:43:30: Więc to można by też robić.

00:43:32: Wspaniale, kiedy te tematy przyrody, ekologii się tak zazębiają,

00:43:35: jak takie puzzle,

00:43:37: że jest ułożony cały taki ciąg edukacyjny

00:43:39: i faktycznie nie jest to tylko ten dzień,

00:43:41: dzień ziemi, kiedy sprzątamy te śmieci.

00:43:43: Tak, raz roku.

00:43:45: Tylko częściej rozmawiamy o tej przyrodzie,

00:43:47: próbujemy się w niej zakochać.

00:43:49: A może po prostu normalne zajęcia

00:43:51: przenosimy w naturę.

00:43:53: I może niewiele trzeba.

00:43:55: Ja pracowałam w takiej szkole, w której zostały zrobione takie malutkie

00:43:58: biureczka, powiedzmy, ze sklejki.

00:44:00: Bardzo lekkie. Tak lekkie, że każdy dziecko mogło wziąć to pod pachę.

00:44:03: I po prostu normalne zajęcia,

00:44:05: nawet tam matma były przenoszone na zewnątrz.

00:44:07: W sobie wyobraziłem te maluchy, które niosą te ławeczki.

00:44:10: To jest takie słodkie.

00:44:12: I to nie jest drogie.

00:44:14: I może to nie jest wielka rzecz, że po prostu te zajęcia są przeniesione w naturę

00:44:17: i nawet nic o tej naturze nie mówimy.

00:44:19: Ale te dzieci są na zewnątrz.

00:44:21: Czują ten wiatr na twarzy.

00:44:23: Są w tej naturze.

00:44:25: I ta natura potem dobrze się kojarzy.

00:44:27: Wiecie, to, że potem są ludzie dorośli, którzy walczą w naturę.

00:44:31: Zwykle jest tak, że to są osoby, które gdzieś tam w głębi serca

00:44:34: mają jakieś wspomnienie z dzieciństwa swojego miejsca w przyrodzie,

00:44:38: o które oni tak naprawdę potem walczą, jak są dorośli.

00:44:41: To nie są przypadkowe osoby i to nie są przypadkowe miejsca.

00:44:44: Żeby chcieć walczyć o tę przyrodę,

00:44:46: nie walczy się o jakieś anonimowe miejsce, o całą ziemię.

00:44:50: Tylko bardzo często właśnie o jakieś bardzo konkretne miejsce z dzieciństwa.

00:44:54: Tak, ja też często jak rozmawiam z ludźmi, którzy zajmują się ekologią w różnym wydaniu,

00:45:00: no to jakby często pojawia się właśnie u nich taki temat właśnie,

00:45:04: że w dzieciństwie coś tam.

00:45:06: Na przykład rodzice brali ich na wycieczki w górę,

00:45:11: albo byli dużo, przebywali dużo babci na wsi,

00:45:14: albo byli harcerzami czy harcerkami.

00:45:16: Jakby gdzieś ten kontakt i to zasiane nasiągorz oczywiście zostaje, tak jak mówisz, nie?

00:45:21: I ważne jest to, co powiedziałeś, że w tych szkołach owszem

00:45:24: czasami się pewnie nawet to robi, że na przykład sobie reagujemy odpady,

00:45:27: albo właśnie sprzątamy.

00:45:29: Ale ważne byłoby to, żeby właśnie tak jak powiedziałeś o tym rozmawiać,

00:45:33: opowiedzieć, dlaczego się to dzieje, a nie tylko to robić, nie?

00:45:36: Bo czasami jest tak, że stają te kosze, no wyrzuć tam jasiu tutaj i zrób to i to,

00:45:41: albo nie wiem, obróćmy kartkę, tak jak powiedziałeś, wykorzystajmy raz jeszcze,

00:45:45: ale opowiecmy dlaczego, nie? To robimy.

00:45:47: Żeby zatrzymać poznawczo te dzieci trochę w tym i żeby to zostało w nich, nie?

00:45:51: Tak.

00:45:52: To mi się wydaje jest bardzo ważne też.

00:45:54: Anę to, nasz podcast nazywa się "Masz wpływ".

00:45:58: I dzisiaj już o tym wpływie dosyć dużo rozmawialiśmy,

00:46:01: ale chciałbym, żebyś może pomyślała o tym i powiedziałeś,

00:46:05: jak wypowiedziała jakąś taką myśl, z którą chciałabyś zostawić naszych słuchaczy.

00:46:11: Nie musi być to jedna zdanie, może być więcej.

00:46:14: Dlaczego mamy wpływ na naszą planetę?

00:46:16: Dlaczego mamy wpływ na nasze środowisko? Jaki wpływ?

00:46:18: Mamy wpływ, bo znamy innych ludzi.

00:46:21: I nawet jeżeli ich jest dwójka, trójka, piątka czy dziesiątka,

00:46:26: to mamy wpływ na tych ludzi.

00:46:28: I nawet jeżeli jedyne zmiany, które robimy są zmianami w naszej codzienności,

00:46:33: to ci ludzie te zmiany widzą i podają te zmiany dalej.

00:46:37: I ostatecznie to wcale nie jest dwójka, trójka, ni dziesiątka ludzi,

00:46:40: tylko o wiele więcej, bo oni też znają ludzi.

00:46:42: A jeżeli dodatkowo mamy kontakt z dziećmi, które rosną

00:46:45: i potem będą miały swoje własne rodzinę,

00:46:47: i będą miały swoje własne zawody, i będą wpływały na innych,

00:46:50: to już w ogóle nasz wpływ się rozszerza niezwykle.

00:46:53: Tak jest. Pamiętajmy o efekcie domina, efekcie motyla.

00:46:57: Pamiętajcie o tych małych krokach. Naprawdę.

00:46:59: Spotkajmy się tam, gdzie jesteśmy.

00:47:01: Jeżeli nawet to jest najmniejsze krok, to warto go zrobić po to,

00:47:05: żeby nauczyć się w ogóle, jak te kroki robić.

00:47:07: Tak jest. Bardzo tobie dziękuję za rozmowę.

00:47:10: Dzięki, dzięki bardzo.